جغرافیای ایران

ایران، کشوری پهناور در قلب خاورمیانه و آسیای غربی، با مساحتی بیش از ۱.۶ میلیون کیلومترمربع، یکی از متنوع‌ترین جغرافیاهای طبیعی جهان را به‌خود اختصاص داده است. این سرزمین باستانی که از شمال به دریای خزر و از جنوب به خلیج فارس و دریای عمان محدود می‌شود، بر روی فلات ایران واقع شده و از شرق با افغانستان و پاکستان و از غرب با ترکیه و عراق هم‌مرز است. جغرافیای طبیعی ایران ترکیبی شگفت‌انگیز از ارتفاعات مرتفع، دشت‌های وسیع، بیابان‌های خشک، جنگل‌های سرسبز و سواحل آفتابی است که اقلیم‌های گوناگونی از آب‌وهوای معتدل کوهستانی تا گرم و خشک صحرایی را ایجاد کرده و تنوع زیستی بی‌نظیری را به ارمغان آورده است.

نقشه سیاسی ایران؛ کارتوگرافی و طراحی: انتشارات ایرانشناسی

ایران را می‌توان سرزمین قله‌های جاودان نامید. رشته‌کوه البرز در شمال، با قله دماوند به ارتفاع ۵۶۱۰ متر به عنوان بلندترین نقطه کشور، نمادی از عظمت طبیعی است. زاگرس در غرب، با بیش از ۱۵۰۰ کیلومتر طول، سدی سبز و سنگی در برابر بادهای گرم جنوب تشکیل می‌دهد و خانه‌ای برای چشمه‌های زلال و دره‌های سرسبز است. این کوه‌ها نه‌تنها منبع آب شیرین هستند، بلکه پناهگاهی برای گونه‌های نادر جانوری و گیاهی به شمار می‌روند.

رودها به‌عنوان رگ‌های حیات‌بخش این سرزمین، از دل کوه‌ها سرچشمه می‌گیرند و دشت‌ها را سیراب می‌کنند. رود کارون، طولانی‌ترین رود کشور با ۹۳۵ کیلومتر طول، در جنوب غربی جاری است و با خروشش، حاصلخیزی خوزستان را تضمین می‌کند. رود کرج در شمال، با مناظر بکرش، به دریای خزر می‌ریزد و زاینده‌رود در مرکز، نمادی از زندگی و چالش‌های آبی است. این رودها، علاوه‌بر نقش اقتصادی، مسیرهایی برای گردشگری طبیعت‌گردی و اکوتوریسم فراهم می‌آورند.

نقشه طبیعی ایران؛ کارتوگرافی و طراحی: انتشارات ایرانشناسی

زیستگاه‌های ایران، از جنگل‌های شمال تا بیابان‌های لوت و دشت‌های نمکزار، هر کدام دنیایی جداگانه‌اند. پارک ملی گلستان در شرق، با تنوع زیستی بی‌نظیرش، خانه خرس قهوه‌ای و پرندگان شکاری است. کویرهای مرکزی، با شب‌های ستاره‌باران، زیستگاهی برای روباه شنی و مارمولک‌های شب‌تاب است، در حالی که سواحل خلیج فارس، لاک‌پشت‌های دریایی را به آغوش می‌کشد. این زیستگاه‌ها، با مدیریت پایدار، می‌توانند میراثی برای نسل‌های آینده باشند.

نقشه مناطق چهارگانه محیط‌زیست ایران؛ کارتوگرافی و طراحی: انتشارات ایرانشناسی

با توجه به موقعیت جغرافیایی ایران و تنوع اکوسیستم‌های مختلف در این محدوده، باعث حضور گونه‌های متنوع از فون، فلور و فونگا در این سرزمین شده است.

رده‌بندی جاندارن

تنوع گیاهی ایران، با بیش از 10000 گونه، آینه‌ای از اقلیم‌های گوناگون است. در شمال، جنگل‌های هیرکانی با درختان بلوط، راش و افرا، پوششی سبز و متراکم ایجاد کرده‌اند. دشت‌های مرکزی مملو از گیاهان مقاوم استپی مانند گون و خارشتر هستند، در حالی که کویرها با نخل‌های مقاوم و گل‌های وحشی بهاری، زندگی را در خشکی شکوفا می‌کنند. این فلور نه تنها منبع داروهای سنتی است، بلکه در برابر تغییرات اقلیمی، مقاومتی شگفت‌انگیز نشان می‌دهد.

جانوران ایران، از یوزپلنگ ایرانی در دشت‌های مرکزی تا قوچ و میش در ارتفاعات زاگرس، تنوعی نفس‌گیر دارند. پرندگان مهاجر مانند فلامینگو در تالاب‌های انزلی و گاوخونی لانه می‌سازند، و خزندگان کویر لوت با پوست‌های زره‌مانند، سازگاری با گرمای شدید را به نمایش می‌گذارند. با وجود تهدیدات، تلاش‌های حفاظتی برای گونه‌های در معرض انقراض مانند پلنگ و گوزن زرد، امیدبخش است.

نقشه طبیعت سرزمین من؛ کارتوگرافی و طراحی: انتشارات ایرانشناسی

فون، فلور و فونگا در ایران از جمله ذخایر مهم ژنتیکی ایران‌اند. 

فون (جغرافیای جانوری) ایران

ایران به دلیل تنوع اقلیمی و جغرافیایی، زیستگاه گونه‌های جانوری متنوعی است که برخی از آن‌ها منحصر به این منطقه هستند. در کوهستان‌های البرز و زاگرس، گونه‌هایی مانند پلنگ ایرانی، خرس قهوه‌ای، و بز کوهی (کل و بز) یافت می‌شوند. دشت‌ها و استپ‌های ایران میزبان آهو، جبیر و گرگ ایرانی هستند. در مناطق بیابانی مانند دشت لوت، خزندگان و حشرات مقاوم به خشکی مانند مارهای افعی و عقرب‌ها زندگی می‌کنند. سواحل خلیج فارس و دریای عمان نیز زیستگاه گونه‌های دریایی مانند دلفین‌ها و لاک‌پشت‌های دریایی است. پرندگان مهاجر و بومی مانند عقاب طلایی، هوبره و فلامینگو نیز در تالاب‌ها و مناطق حفاظت‌شده ایران دیده می‌شوند. این تنوع جانوری، ایران را به یکی از نقاط مهم تنوع زیستی در منطقه تبدیل کرده است.

ردپا و آثار جانوران؛ نویسنده: شهاب چراغی، سعیده بنی‌اسدی؛ ناشر: انتشارات ایرانشناسی

جانوران ایران به دلیل تنوع زیستگاه‌ها در رده‌های مختلف زیستی طبقه‌بندی می‌شوند. این رده‌بندی شامل گروه‌های اصلی بی‌مهرگان و مهره‌داران است:

•  
• پستانداران: شامل گونه‌هایی مانند پلنگ ایرانی، خرس قهوه‌ای، آهو، جبیر، گرگ، و بز کوهی. این گروه در کوهستان‌ها، دشت‌ها و جنگل‌ها پراکنده‌اند.
• پرندگان: ایران میزبان پرندگان بومی و مهاجر مانند عقاب طلایی، هوبره، فلامینگو، و زاغ بور (گونه بومی ایران) است که در تالاب‌ها، کوهستان‌ها و دشت‌ها دیده می‌شوند.
• خزندگان: مارهای افعی، سوسمارها و لاک‌پشت‌های دریایی در مناطق بیابانی و سواحل خلیج فارس و دریای عمان یافت می‌شوند.
• دوزیستان: قورباغه‌ها و سمندرها، به‌ویژه در مناطق مرطوب شمالی مانند جنگل‌های هیرکانی.
• ماهی‌ها: گونه‌های متنوعی در دریای خزر، خلیج فارس و رودخانه‌های داخلی مانند ماهی سفید و کپور.
• بندپایان: ایران میزبان گونه‌های متنوعی از حشرات مانند پروانه‌ها، زنبورها و عقرب‌ها است که به‌ویژه در مناطق بیابانی و کوهستانی فراوان‌اند. گونه‌های خاصی مانند سوسک‌های بیابانی در دشت لوت سازگار شده‌اند.

پروانه های ایران	حشرات و سایر بندپایان ایران	کفشدوزک های ایران	خزندگان و دوزیستان ایران
مارهای ایران	ماهیان آب‌های داخلی ایران	پرنده‌های شکاری ایران	عنکبوت‌ها و عقرب‌های ایران

این رده‌بندی نشان‌دهنده تنوع زیستی بالای ایران است که نتیجه اقلیم‌ها و زیستگاه‌های متنوع این کشور است. گونه‌های ذکرشده تنها بخشی از فون غنی ایران را تشکیل می‌دهند که بسیاری از آن‌ها در مناطق حفاظت‌شده مانند پارک‌های ملی و پناهگاه‌های حیات‌وحش حفظ می‌شوند.

فلور (جغرافیای گیاهی) ایران

فلور ایران به دلیل تنوع اقلیمی و جغرافیایی، از غنای بی‌نظیری برخوردار است و شامل گونه‌های گیاهی متنوعی است که در زیستگاه‌های مختلف کشور پراکنده‌اند. این تنوع نتیجه وجود اقلیم‌های متفاوت از معتدل و مرطوب در شمال تا خشک و بیابانی در مرکز و گرم و مرطوب در جنوب است.

• جنگل‌های هیرکانی: در حاشیه جنوبی دریای خزر، جنگل‌های هیرکانی با گونه‌های درختی مانند بلوط، راش، افرا و ممرز، یکی از قدیمی‌ترین جنگل‌های جهان را تشکیل می‌دهند. این منطقه به دلیل تنوع گیاهی و قدمت، در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است.
• کوهستان‌ها: رشته‌کوه‌های البرز و زاگرس زیستگاه گیاهان دارویی و معطر مانند آویشن، پونه و گون هستند. گیاهان مقاوم مانند ارس و بادام وحشی نیز در ارتفاعات دیده می‌شوند.
• دشت‌ها و استپ‌ها: در مناطق نیمه‌خشک، گونه‌هایی مانند گندمیان، خارشتر و گیاهان علفی مقاوم به کم‌آبی رشد می‌کنند.
• بیابان‌ها: دشت کویر و لوت میزبان گیاهان مقاوم به خشکی مانند تاغ، گز و اسفناج وحشی هستند که به حفظ خاک در برابر فرسایش کمک می‌کنند.
• سواحل جنوبی: در خلیج فارس و دریای عمان، گیاهان حرا (مانگرو) و گونه‌های مقاوم به شوری دیده می‌شوند که اکوسیستم‌های ساحلی را تقویت می‌کنند.

راهنمای میدانی طبیعت‌گردی با گیاهان ایران؛ نویسنده: مجید اسکندری؛ ناشر: انتشارات ایرانشناسی

ایران بیش از ۸۰۰۰ گونه گیاهی دارد که حدود ۲۵۰۰ گونه آن بومی هستند. این تنوع، ایران را به یکی از مراکز مهم تنوع گیاهی در خاورمیانه تبدیل کرده است، و بسیاری از این گونه‌ها در پارک‌های ملی و مناطق حفاظت‌شده مانند گلستان و ارسباران حفظ می‌شوند.

فونگا (جغرافیای قارچ‌ها) ایران

قارچ‌های ایران، به عنوان بخشی از تنوع زیستی غنی این کشور، بیش از ۱۰۰۰ گونه کلاهک‌دار شناخته‌شده را شامل می‌شوند که در اکوسیستم‌های متنوعی از جنگل‌های شمالی تا بیابان‌های مرکزی پراکنده‌اند. این قارچ‌ها نقش کلیدی در تجزیه مواد آلی، همزیستی با گیاهان و حتی کاربردهای دارویی و خوراکی ایفا می‌کنند. تنوع آن‌ها نتیجه اقلیم‌های متفاوت ایران است و مطالعات اخیر نشان‌دهنده کشف گونه‌های جدید، مانند Panaeolus olivaceus و Panaeolus guttulatus در استان کرمانشاه، است.

• زیستگاه‌ها: قارچ‌ها عمدتاً در جنگل‌های هیرکانی (شمال)، مراتع کوهستانی زاگرس (غرب)، دشت‌های نیمه‌خشک مرکزی و سواحل خلیج فارس یافت می‌شوند. گونه‌های میکوریزایی مانند ترافل (دنبلان) با ریشه‌های درختانی چون بلوط، راش و فندق همزیستی دارند و در پاییز و بهار پرباران، در عمق ۳۰ سانتی‌متری خاک ظاهر می‌شوند.
• گونه‌های خوراکی: شامل Boletus edulis (قارچ قهوه‌ای)، Pleurotus ostreatus (قارچ صدفی)، Morchella esculenta (موردل) و Cantharellus cibarius (قارچ شیطره‌ای) که در مناطق جنگلی بهشهر و شمال ایران گزارش شده‌اند. تخمین زده می‌شود بیش از ۱۴۰ گونه خوراکی در ایران وجود داشته باشد.
• گونه‌های سمی: حدود ۵۰ گونه خطرناک از میان ۱۰۰۰ گونه کلاهک‌دار شناسایی‌شده، مانند Amanita phalloides (قارچ مرگبار) و گونه‌های کشنده دیگر که علائم مسمومیت آن‌ها از مشکلات گوارشی تا نارسایی کبدی و مرگ متغیر است. این قارچ‌ها اغلب پس از باران در مراتع و جنگل‌ها ظاهر می‌شوند.
• کاربردها: بسیاری از قارچ‌ها دارویی هستند، مانند گونه‌های مورد استفاده در طب سنتی برای تقویت سیستم ایمنی. قارچ ترافل سیاه، با تنوع رنگی در ایران (سیاه، سفید، قهوه‌ای)، در صنایع غذایی و دارویی کاربرد دارد و بیش از ۱۵ پروتئین در آن شناسایی شده است.

قارچ های سمی ایران	قارچ های دارویی ایران	قارچ های ایران

این تنوع، ایران را به مرکزی برای مطالعات قارچ‌شناسی تبدیل کرده، اما تهدیدهایی مانند تخریب زیستگاه‌ها و برداشت بی‌رویه، حفظ آن‌ها را ضروری می‌سازد. مناطق حفاظت‌شده نقش مهمی در نگه‌داری این گونه‌ها ایفا می‌کنند.